Xung đột là gì? Các công bố khoa học về Xung đột

Định nghĩa xung đột trong các lĩnh vực

Xung đột là trạng thái xảy ra khi hai hay nhiều chủ thể có mục tiêu, nhu cầu, giá trị hoặc lợi ích không tương thích với nhau. Khái niệm này xuất hiện phổ biến trong nhiều ngành khoa học xã hội và nhân văn như xã hội học, tâm lý học, chính trị học, luật học, và kinh tế học. Tùy thuộc vào lĩnh vực, xung đột có thể được nhìn nhận dưới góc độ hành vi, cấu trúc hoặc hệ thống.

Trong tâm lý học, xung đột được xem là sự căng thẳng nội tại giữa các nhu cầu hoặc động lực trái ngược. Ví dụ, một người có thể đồng thời muốn ổn định tài chính và theo đuổi đam mê nghệ thuật – hai lựa chọn không dễ dung hòa. Trong xã hội học, xung đột là kết quả của chênh lệch quyền lực, tài nguyên hoặc vị thế giữa các nhóm xã hội. Trong chính trị quốc tế, xung đột thường phản ánh tranh chấp quyền lực giữa các quốc gia hoặc tổ chức phi nhà nước.

Trong quản lý tổ chức, xung đột là hiện tượng tự nhiên phát sinh do khác biệt về vai trò, mong đợi và lợi ích cá nhân trong môi trường làm việc. Nó có thể mang tính xây dựng nếu được quản lý hiệu quả, hoặc gây ra tổn thất lớn nếu bị phớt lờ hoặc kìm nén sai cách.

Phân loại xung đột

Xung đột được phân loại theo nhiều tiêu chí khác nhau nhằm phục vụ cho nghiên cứu và quản lý thực tiễn. Một số hệ thống phân loại dựa trên chủ thể tham gia, mức độ nghiêm trọng, hoặc hình thức biểu hiện. Dưới đây là bảng tổng hợp các loại xung đột phổ biến:

Loại xung đột	Đặc điểm	Ví dụ
Nội tâm (intrapersonal)	Diễn ra trong suy nghĩ, cảm xúc cá nhân	Muốn nghỉ ngơi nhưng phải làm việc
Giữa cá nhân (interpersonal)	Giữa hai cá nhân bất đồng lợi ích	Xung đột sếp - nhân viên
Giữa nhóm (intergroup)	Xảy ra giữa hai nhóm người hoặc tổ chức	Các phòng ban cạnh tranh ngân sách
Quốc tế (international)	Xung đột giữa các quốc gia, chính phủ	Tranh chấp lãnh thổ, chiến tranh

Ngoài ra, xung đột còn có thể được phân loại theo hình thức:

• Xung đột công khai: Bộc lộ rõ ràng, có hành động đối kháng.
• Xung đột tiềm ẩn: Chưa biểu hiện nhưng âm ỉ tồn tại trong cấu trúc.

Việc phân loại này giúp nhà nghiên cứu và nhà quản lý xác định đúng tính chất của xung đột để đưa ra chiến lược can thiệp phù hợp. Tham khảo thêm tại Beyond Intractability.

Nguyên nhân dẫn đến xung đột

Xung đột không xảy ra ngẫu nhiên mà thường xuất phát từ một hay nhiều nguyên nhân cụ thể. Các yếu tố gây xung đột có thể là cá nhân, tổ chức hoặc mang tính cấu trúc hệ thống. Nghiên cứu cho thấy một số nguyên nhân phổ biến bao gồm:

• Khác biệt về giá trị, văn hóa, hệ thống niềm tin
• Tranh chấp về lợi ích hoặc quyền tiếp cận tài nguyên
• Giao tiếp kém hoặc hiểu lầm
• Sự mất cân bằng quyền lực
• Áp lực từ chính sách hoặc thay đổi môi trường

Chẳng hạn, trong môi trường doanh nghiệp, xung đột có thể xuất hiện khi hai bộ phận có mục tiêu trái ngược nhau: phòng tài chính muốn cắt giảm chi phí trong khi phòng marketing cần tăng ngân sách để triển khai chiến dịch. Trong bối cảnh xã hội, khác biệt tôn giáo hoặc ngôn ngữ giữa các cộng đồng có thể dẫn đến xung đột kéo dài.

Ngoài ra, các yếu tố ngoại sinh như khủng hoảng kinh tế, biến đổi khí hậu, hoặc tác động của công nghệ cũng có thể là chất xúc tác khiến xung đột tiềm ẩn trở thành đối đầu thực tế. Cơ sở lý luận về nguyên nhân xung đột thường dựa trên mối quan hệ giữa nhu cầu cá nhân và cấu trúc xã hội.

Cơ sở lý thuyết về xung đột

Nhiều học thuyết khác nhau đã được phát triển để giải thích sự hình thành và diễn biến của xung đột. Trong xã hội học, Karl Marx cho rằng xung đột là kết quả tất yếu của mâu thuẫn giữa giai cấp thống trị và giai cấp bị trị, và là động lực thúc đẩy biến đổi xã hội. Theo trường phái chức năng (functionalism), xung đột là phản ứng tự nhiên giúp hệ thống điều chỉnh và thích nghi.

Trong quan hệ quốc tế, thuyết hiện thực (realism) cho rằng xung đột là điều không thể tránh khỏi giữa các quốc gia trong cuộc cạnh tranh quyền lực. Ngược lại, thuyết tự do (liberalism) cho rằng thể chế quốc tế, luật pháp và hợp tác kinh tế có thể giảm thiểu nguy cơ xung đột. Trong tâm lý học, lý thuyết nhu cầu cơ bản (human needs theory) của John Burton khẳng định rằng xung đột sẽ kéo dài nếu nhu cầu về an ninh, bản sắc, và công bằng không được đáp ứng.

Trong toán học ứng dụng và kinh tế học, lý thuyết trò chơi được sử dụng để mô hình hóa xung đột như một trò chơi có tổng bằng không hoặc tổng khác không, trong đó mỗi bên chọn chiến lược tối ưu để tối đa hóa lợi ích. Hàm tiện ích có thể biểu diễn như sau:

$U_i = \sum_{j \neq i} p_{ij} \cdot v_{ij}$

Trong đó: $U_i$ là tiện ích của chủ thể $i$, $p_{ij}$ là xác suất tương tác với chủ thể $j$, và $v_{ij}$ là giá trị lợi ích từ kết quả tương tác. Cách tiếp cận này đặc biệt hữu ích trong đàm phán, kinh doanh và chính sách công.

Tiến trình phát triển xung đột

Xung đột không phải là một sự kiện xảy ra tức thì, mà là một quá trình phát triển qua nhiều giai đoạn. Việc hiểu rõ các giai đoạn này có vai trò quan trọng trong dự đoán, kiểm soát và giải quyết xung đột. Các nhà nghiên cứu như Pondy (1967) và Glasl (1982) đã đề xuất các mô hình tiến trình xung đột tương tự nhau về bản chất, với 4 giai đoạn chính như sau:

1. Khởi phát (Latent conflict): Xuất hiện do khác biệt về lợi ích, mục tiêu hoặc niềm tin nhưng chưa biểu hiện ra bên ngoài.
2. Nhận thức (Perceived conflict): Các bên bắt đầu nhận thấy mâu thuẫn và định hình vấn đề.
3. Đối đầu (Manifest conflict): Xung đột chuyển sang hành vi đối kháng như tranh luận, từ chối hợp tác, hoặc sử dụng quyền lực.
4. Hậu xung đột (Post-conflict): Xung đột có thể được giải quyết, bị kìm nén, hoặc kéo dài dưới dạng khác.

Một mô hình tiến trình xung đột đơn giản hóa:

Giai đoạn	Đặc điểm	Chiến lược xử lý
Khởi phát	Tiềm ẩn, chưa có hành động	Phát hiện sớm, truyền thông
Nhận thức	Các bên ý thức được mâu thuẫn	Trung gian thông tin
Đối đầu	Xung đột trở nên rõ ràng	Đàm phán, hòa giải
Hậu xung đột	Giải quyết hoặc tái diễn	Phục hồi quan hệ, theo dõi

Ảnh hưởng của xung đột đến cá nhân và xã hội

Xung đột có thể để lại tác động đa chiều, cả tích cực và tiêu cực. Ở cấp độ cá nhân, xung đột là cơ hội để nhận thức rõ hơn về giá trị bản thân, cải thiện kỹ năng giao tiếp và ra quyết định. Trong tổ chức, xung đột có thể thúc đẩy đổi mới và cải tiến khi các quan điểm đa dạng được đưa ra tranh luận.

Tuy nhiên, xung đột không được kiểm soát có thể dẫn đến:

• Gia tăng căng thẳng và lo âu
• Suy giảm hiệu suất làm việc
• Đổ vỡ các mối quan hệ
• Mất ổn định xã hội hoặc bạo lực vũ trang

Trong các nghiên cứu về phát triển bền vững, xung đột thường được coi là rào cản lớn đối với tiến trình phát triển, đặc biệt trong các khu vực có xung đột vũ trang kéo dài hoặc tranh chấp tài nguyên. Xem thêm phân tích tại United Nations Peacebuilding Support Office.

Các chiến lược quản lý và giải quyết xung đột

Chiến lược giải quyết xung đột phụ thuộc vào loại hình, giai đoạn và mức độ nghiêm trọng của xung đột. Các phương pháp phổ biến bao gồm:

• Đàm phán (Negotiation): Hai bên trực tiếp trao đổi để tìm giải pháp chung.
• Trung gian (Mediation): Bên thứ ba trung lập giúp hai bên đạt thỏa thuận.
• Trọng tài (Arbitration): Bên thứ ba ra phán quyết có tính ràng buộc.
• Giải quyết pháp lý hoặc chính sách: Áp dụng hệ thống pháp luật để can thiệp.

Ngoài ra, một số mô hình chuyên biệt được áp dụng thành công:

1. Interest-Based Relational Approach (Roger Fisher)
2. Transformative Mediation (Bush & Folger)
3. Nonviolent Communication (Marshall Rosenberg)

Tham khảo chi tiết tại Mediate.com, nơi lưu trữ hàng trăm nghiên cứu và mô hình thực hành trong giải quyết xung đột cá nhân và tổ chức.

Xung đột trong bối cảnh toàn cầu hóa và công nghệ

Toàn cầu hóa và sự phát triển của công nghệ đã định hình lại cách thức xung đột diễn ra. Mạng xã hội, trí tuệ nhân tạo và các nền tảng kỹ thuật số vừa là công cụ kết nối, vừa là tác nhân mới gây chia rẽ.

Một số dạng xung đột mới nổi:

• Xung đột thông tin: Do tin giả, thao túng truyền thông và phân cực dư luận.
• Xung đột mạng (cyber conflict): Tấn công mạng, chiến tranh thông tin giữa các quốc gia hoặc tổ chức.
• Xung đột giá trị: Giữa các nền văn hóa, thế hệ hoặc hệ tư tưởng khác nhau.

Theo báo cáo từ Carnegie Endowment for International Peace, xu hướng "vũ khí hóa thông tin" đã làm gia tăng căng thẳng xã hội và ảnh hưởng đến an ninh quốc gia tại nhiều khu vực.

Vai trò của giáo dục và truyền thông trong phòng ngừa xung đột

Giáo dục hòa bình và kỹ năng xã hội là những biện pháp cốt lõi giúp phòng ngừa và giảm thiểu xung đột từ gốc. Thay vì chỉ tập trung xử lý hậu quả, nhiều quốc gia đang chuyển hướng đầu tư vào giáo dục kỹ năng mềm, tư duy phản biện và giao tiếp không bạo lực.

Các nội dung cần được tích hợp vào chương trình giáo dục:

• Giải quyết vấn đề (problem solving)
• Đồng cảm và quản lý cảm xúc
• Kỹ năng lắng nghe tích cực
• Tôn trọng đa dạng văn hóa

UNESCO nhấn mạnh rằng "giáo dục vì hòa bình" cần bắt đầu từ bậc tiểu học, giúp trẻ hình thành nhận thức sớm về sự khác biệt và tôn trọng quyền con người. Tham khảo thêm tài liệu gốc tại UNESCO Peace Education.

Tài liệu tham khảo

1. Deutsch M, Coleman PT, Marcus EC. The Handbook of Conflict Resolution: Theory and Practice. Jossey-Bass; 2011.
2. Fisher R, Ury W, Patton B. Getting to Yes: Negotiating Agreement Without Giving In. Penguin Books; 2011.
3. Burton JW. Conflict: Resolution and Provention. Macmillan Press; 1990.
4. Galtung J. Peace by Peaceful Means: Peace and Conflict, Development and Civilization. SAGE Publications; 1996.
5. Kriesberg L. Constructive Conflicts: From Escalation to Resolution. Rowman & Littlefield; 2007.
6. Pruitt DG, Kim SH. Social Conflict: Escalation, Stalemate, and Settlement. McGraw-Hill; 2004.
7. Carnegie Endowment for International Peace. Technology and International Conflict. https://carnegieendowment.org/publications
8. UNESCO. Learning to Live Together in Peace. https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000113822